جهان سینما – استقبال چشمگیر علاقه مندان از مستندهای نمایش داده شده در هجدهمین جشنواره سینما حقیقت نشان داد که سینمای مستند هم مانند فیلم کوتاه داستانی پشتوانه عظیم نسل جوان علاقه مند و مستعد را در کنار خود دارد و می‌تواند با تکیه بر آن حتی در سخت‌ترین شرایط هم به حیات خود ادامه دهد .
ظرفیت های بسیار برای مستند تاریخی
اگرچه در جشنواره امسال برخی از گونه‌های مهم و پرمخاطب مستند مانند مستند سیاسی نمود چشمگیری نداشت و اغلب مستندهای اجتماعی به موضوع اعتیاد ،مشکلات اقتصادی و عاطفی زنان در فضاهای شهری روستایی و … پرداخته بودند اما با نگاهی کلی به آثار عرضه شده در ژانرهای گوناگون ، می‌توان به این نتیجه رسید که گونه‌های پرمخاطب سینمای مستند نمایندگان شایسته‌ای در جشنواره امسال داشتند. در عرصه مستندهای پرتره و تاریخی ، نمایش آثاری همچون «روزگار احمد» ، « فاطمی»، « رخ»، « حرفه‌ای» و … نشان داد که هنوز ظرفیت‌های بسیاری برای کار در این عرصه وجود دارد و همچنان می‌توان به حضور فیلم‌سازان جوان مستعد که با نگاهی متفاوت و عادت گریز به مستند تاریخی نگاه می کنند امیدوار بود؛ امیدوار به اینکه پرتره‌ها و مستندهای تاریخی صرفاً به آثار گفتگو محور بر پایه عکس و سندهای موجود و در دسترس محدود نشده و نگاه خلاق مستند ساز به ابزار در دسترس به همراه پژوهش‌های عمیق با هدف دسترسی به اسناد و مدارک کمتر دیده شده – اتفاقی که در «سفرنامه عراق عجم »به عنوان یک مستند تاریخی رخ داده بود – موجب رونق واعتلای این نوع مستند بشود.
محیط زیست و ارتقای تکنیک
مستند های زیست محیطی و حیات وحش جشنواره امسال همانند چند دوره اخیر جشنواره در زمره بهترین‌ها بودند و مستندسازان فعال در این عرصه ضمن ارتقا بخشیدن به کیفیت پژوهش‌های میدانی خود با استفاده از ابزارها و تکنیک به روز سینما، آثاری با کیفیت بصری استاندارد به کارنامه مستندهای زیست محیطی و حیات وحش ایران افزوده‌اند. مستندهای «پلوره» ، « کوهستان بی دفاع»، « آدریانا مسافری از ایتالیا» و «لب شور» از جمله این آثار بودند که با استقبال مخاطبان جشنواره هم روبرو شدند. به نظر می‌رسد در صورتی که مستندسازان فعال در عرصه محیط زیست و حیات وحش از حمایت‌های بیشتری برخوردار شوند ، بسیاری از موضوع های روز و مبتلا به از جمله آلودگی هوا و گونه‌های گیاهی و جانوری در شرف انقراض و صیانت از محیط زیست بکر که سال‌هاست در معرض دست‌اندازی سودجویان قرار گرفته ، بیش از پیش مورد توجه مستندسازان و پژوهشگران قرار خواهد گرفت. ظرافت‌های به کار گرفته شده در پژوهش ، نوشتن و اجرای نریشن و تصویربرداری و تدوین مستند زیست محیطی و حیات وحشی «آدریانا، مسافری از ایتالیا » به نوعی یادآور مستند فاخر« کشیم عاشق» در جشنواره شانزدهم سینما حقیقت بود که متاسفانه مجالی برای نمایش عمومی بیرون از ساختار جشنواره‌ای پیدا نکرد. فراهم کردن امکان برای عرضه عمومی آثار زیست محیطی و حیات وحش و لااقل نمایش آن ها بر پرده کوچک تلویزیون می‌تواند تولید و نمایش این آثار را به یک اقدام فرهنگی تاثیرگذار بر ساختار جامعه و افکار عمومی تبدیل کند.
میراث فرهنگی و دغدغه های مستند
امسال در عرصه آثار میراثی هم شاهد نمایش اثری به عنوان« بوم ایرانی» بودیم که باز هم عنصر پژوهش در آن در خور تامل بود اما فیلم که به موضوع احیای یک کشتی بادبانی قدیمی فعال در عرصه اقیانوس نوردی به نام بوم می‌پردازد و روایتگر تلاش مجدانه یک فارغ التحصیل دانشگاه برای مرمت، بازسازی و راه‌اندازی آن بود، دچار معضل زیاده گویی شده و از میانه به بعد تا حدودی ملال آور می‌شود. تکرار موانع و مشکلات ساختن و به آب انداختن بوم و صادر نشدن مجوز برای آن از زبان مجری پروژه باعث شده که مستند بوم ایرانی به رغم ارزش‌های فراوان مضمونی و نگاه منتقدانه مستندساز و فعالیت‌های خودجوش و مستقل میراثی در عرصه تاریخ دریانوردی ایران به توفیق چندانی در جذب مخاطب دست پیدا نکند .به گمان نگارنده نسخه کوتاه شده بوم ایرانی می‌تواند حرف درست و منطقی اش را بهتر و موثرتر بیان کند.
مستند های اجتماعی همچنان پیشتاز
اما مستند اجتماعی همچون سال‌های گذشته باز هم در صدر گونه‌های مستند حاضر در جشنواره قرار داشت .تعداد زیادی فیلم کوتاه و بلند و میان مدت در این ژانر به نمایش درآمد و همچنان که انتظار می‌رفت ، بیشترین جوایز جشنواره هم به مستندهای اجتماعی اهدا شد .موضوع خانواده ، اعتیاد و معضلات آموزشی در مستندهای اجتماعی جشنواره امسال طرح شده بود و برخی از آن ها هم با استقبال تماشاگران روبرو شدند. در اغلب این آثار ، ساختار کلی مستند بر نوعی از مستند داستانی شکل گرفته که در نهایت به مستند بازسازی شده نزدیک می‌شود .اصرار مستندساز و روایت شخصی ساختار فرمیک اثر و تلاش برای ایجاد موقعیت‌های زیباشناختی در بازگویی آنچه که در لحظات واقعی و بازسازی شده مقابل دوربین رخ می‌دهد ، اغلب مستندهای اجتماعی را به آثاری دغدغه مند در عرصه پرداخت و کارگردانی تبدیل کرده است که گاهی اوقات اصالت مضمون را تحت شعاع قرار می‌دهد. در برخی از مستندهای اجتماعی دوربین مستندساز باید فارغ از نگاه شخصی فیلمساز در جاهایی خودش را به دست اصل اتفاقی که در مقابل دوربین رخ می‌دهد بسپارد .کنترل حس وافع نمایی به نفع آنچه که مستندساز می‌خواهد در قالب کارگردانی و انتقال مفهوم به مخاطب به کار گیرد ، در برخی مستندهای اجتماعی جواب نمی‌دهد .در مستند بلند «هنرستان» نگاه گزارش گونه مستندساز در برخی از لحظات فیلم به ویژه در جاهایی که هنرجویان وارد عرصه‌های ویژه‌ای در رفتار با یکدیگر و استادان می‌شوند ، سهم مستند بازسازی شده را در این اثر به حداقل می‌رساند که نتیجه‌اش برقراری ارتباط بهتر مخاطب با کلیت اثر از ابتدا تا انتهاست .در این اثر هم زیاده گویی و اصرار بر ثبت و ضبط هر آنچه که آدم‌های واقعی جلوی دوربین به زبان می‌آورند در جاهایی مانع ارتباط اثر با مخاطب می‌شود . ولی در مجموع کارگردانی نامحسوس و سیال اثر در اغلب نماها باعث شده که هنرستان را در رده آثار اجتماعی قابل توجه جشنواره امسال قرار دهیم .
دو اثر برگزیده جشنواره امسال یعنی آسانسور و تورگی بیش از هر چیز مدیون انتخاب درست مضمون و همراهی دوربین مستندساز با لحظات مهم و تاثیرگذار زندگی شخصیت‌های اصلی بودند . در آسانسور اگرچه سهمی هم برای بازسازی برخی لحظات در نظر گرفته شده بود ، ولی کارگردانی هوشمندانه اثر و تلاش برای نزدیک شدن به زوایای پنهان و آشکار زندگی شخصیت اصلی باعث شده بود که نگاه مستند و موثر فیلم جایش را به یک اثر سینمایی با داستانی از قبل طراحی شده ندهد . در «تورگی» موضوع اعتیاد شخصیت اصلی و اصرار او بر ادامه شرایط موجود و پیگیری موضوع ترک اعتیاد توسط پسر خانواده به رغم مخالفت‌های مادر، مجموعه‌ای از فراز و فرودهای حسی از پیش برنامه‌ریزی نشده را در سراسر اثر ایجاد کرده که در حقیقت نقطه اتصال همه نماهای واقعی دوربین مستند ساز از حضور پدر در همه مکان هایی است که آن ها را به عنوان پناهگاه برگزیده است.
«کابین» اما در میان مستندهای اجتماعی جشنواره امسال در فضایی کاملاً شخصی و اغلب بازسازی شده شروع می‌شود و پیش می‌رود . دنیای آدم‌هایی که در کابین با آن ها آشنا می‌شویم به دور از همه آدم‌ها و شرایط سنتی پیرامونشان یک اتوپیای ذهنی رو به انهدام است و جرقه‌هایی از امید، گاهی اوقات فضای تاریک بین آدم‌هایش را روشن و خاموش می‌کند. انگار نور به بخش‌هایی از پیکره زندگی آن ها تابنده می‌شود و بعد از یک خاموشی نسبتاً طولانی نوبت به قضاوت مخاطب می‌رسد.
اکران حرفه ای
حرکت سینمای مستند ایران به سوی حرفه‌ای شدن ، موضوع نیاز به ایجاد مجال برای اکران حرفه‌ای مستندهای جذاب و پرمخاطب را پررنگ تر کرده است .برخی از مستندهای اجتماعی جشنواره امسال بدون تردید در اکران عمومی می‌توانند در زمره آثار پرمخاطب سینمای ایران قرار گیرند.
جشنواره هجدهم سینمای حقیقت سوای از وجوه ویترینی است که به نمایش فیلم‌ها اختصاص داشت ، در عرصه معرفی آثار و برگزاری نشست‌ها و کارگاه‌ها همچون سال‌های گذشته موفق عمل کرد و در عرصه اطلاع رسانی هم انتشار به موقع اخبار جلسات نشست ، چشم انداز روشنی از جشنواره هجدهم در مقابل نگاه مخاطبان قرار داد.
سید محمد سلیمانی